Met pensioen in de Romeinse tijd

Het woord pensioen: Ons woord pensioen komt van het Latijnse pensio. Dat betekent (af)betaling en is afgeleid van het werkwoord pendere. Dat betekent wegen, betalen.

Het Romeinse pensioenstelsel ontstond in de 1^e eeuw v.Chr.. Het was speciaal voor militairen. In de eeuwen daarvoor bestond het Romeinse leger uit burgers die gemobiliseerd werden voor een veldocht. Na het oorlogsseizoen keerden deze burgersoldaten terug naar hun eigen boerderijen. Grondbezit was zelfs een vereiste om dienst te doen in het leger. De boerderij zorgde voor het levensonderhoud van deze burgersoldaten. Een pensioen was dan ook niet nodig. Toen Romeinse legers steeds verder van huis begonnen te opereren, kwam dit systeem onder druk te staan. Burgersoldaten bleven te lang van huis om hun boerderijen te onderhouden en het land te bewerken. Vervolgens werden de noodlijdende boerderijen opgekocht door rijkelui, die hun vermogen juist zagen groeien door de Romeinse militaire successen. Dit leidde tot maatschappelijke onrust en een maakte een verandering noodzakelijk.

Denarius geslagen in Rome, 81 v.Chr: Ceres, de godin van akkerbouw en graan, is afgebeeld op de voorzijde. Op de andere zijde bewerkt een boer een veld met een ploeg en een span ossen. Ploegen komen als symbool vaker voor op Romeinse munten. Ze verwijzen meestal naar de stichting en bewerking van nieuwe nederzettingen voor Romeinse veteranen (coloniae).

De Romeinen besloten het leger te hervormen. Grondbezit was voortaan geen vereiste om in het leger te dienen en de soldaten kregen betaald voor hun diensten. Maar daarmee kwam een nieuw probleem op: er was geen pensioenplan voor soldaten na hun diensttijd. Veteranen dreigden in armoede terecht te komen. Om dit te voorkomen gaven sommige generaals, zoals Julius Caesar (100 - 44 v. Chr.), hun gepensioneerde soldaten stukken grond in nieuwe nederzettingen die ze speciaal voor veteranen lieten bouwen (colonia). Met deze voorloper van het pensioenstelsel konden de soldaten na hun diensttijd als boer in hun levensonderhoud voorzien.

Toch bleek dit systeem niet waterdicht. Populaire en ambitieuze generaals misbruikten landdistributie om macht naar zich toe te trekken. Er was geen wettelijke basis voor een eerlijke verdeling en daarom geen gegarandeerd pensioen voor de oude dag. In een tijd zonder vakbonden of mensenrechten hadden soldaten bij onzekere vooruitzichten weinig andere keuze dan muiterij of zelfs gewapende rebellie. Deze onrust en de onderlinge machtsstrijd tussen jaloerse generaals leidde tot escalerende vijandigheid. Het was een van de aanleidingen voor de Romeinse burgeroorlogen van de 1^e eeuw v. Chr.. Romein kwam tegenover Romein te staan en voor militaire pensionado’s in spe werd het perspectief op de oude dag alsmaar grimmiger.

Denarius geslagen in Rome, circa 40 v.Chr: De keerzijde laat zien hoe het Romeinse leger verbonden was met landbouw en landdistributie voor veteranen. Links: een militair vaandel en een legioenstandaard met adelaar. Rechts: een ploeg en een landmeter. Deze twee symbolen slaan op de stichting van coloniae, nederzettingen waar veteranen een afgemeten stuk grond kregen om te exploiteren. Op de voorzijde het gelauwerde portret van (de toen al overleden) Julius Caesar. De munt kan daarom mogelijk verbonden worden met landdistributie voor Caesars veteranen. Denarius geslagen in Rome, circa 40 v.Chr.

Keizer Augustus (63 v.Chr. - 14 n.Chr.) was de alleenheerser na de burgeroorlogen. Hij hervormde het leger, hief meerdere legioenen op en besloot uit eigen zak veteranen te belonen met een praemia: een afzwaaipremie. De onrustige burgeroorlogen hadden duidelijk gemaakt dat goede financiële vooruitzichten essentieel waren voor stabiliteit. Deze uitbetaling van een afzwaaipremie in plaats van land lijkt naar tevredenheid te hebben gefunctioneerd. Voor Augustus was dit zelfs reden om in het jaar 6 n. Chr. te besluiten tot de formele oprichting van een pensioenfonds: het aerarium militare. Augustus bepaalde dat een gemiddeld legionair recht had op een pensioen van 12.000 sestertiën – gelijk aan twaalf of veertien jaarsalarissen. Maar er dienden een kwart miljoen man en naar schatting gingen er jaarlijks 15.000 man met pensioen. Waar moest al dat geld vandaan komen?

Dupondius geslagen in Nemausus, circa 10-14 n.Chr: Op de keerzijde is COL NEM te lezen, wat staat voor: Colonia Nemausus (tegenwoordig Nîmes, Frankrijk). Augustus maakte van Nemausus een colonia en distribueerde hier grond aan zijn veteranen die hadden gediend in de verovering van Egypte. Daarnaar verwijst de krokodil die aan een palm geketend is. Op de voorzijde pronken de portretten van Augustus (rechts) en zijn generaal Agrippa (links).

Het pensioenfonds aerarium militare was onderdeel van het aerarium. Dit woord is een samensmelting van aes (geld) en -ārium (plaats voor). Het aerarium bevond zich al voor de tijd van Augustus op een heilige plek: in de Tempel van Saturnus op het Romeinse Forum. Dat zegt veel over de grote waarde ervan voor de Romeinen. In het aerarium werden geld en belangrijke objecten bewaard: besluiten van de Senaat, wetgeving en de legioensstandaarden die helemaal heilig voor de Romeinen waren. Saturnus was de Romeinse god van landbouw, tijd en rijkdom. Deze goddelijke beschermer bewaakte dus zowel de landbouw als de geldkas: belangrijke zaken voor Romeinse pensionado’s.

Denarius geslagen in Rome, 49 v.Chr: Op de voorzijde van deze munt staat het hoofd van de god Saturnus. Als god van de landbouw draagt hij een sikkel op zijn schouder. Op de keerzijde staat de adelaar met de standaarden met daarop de letters H en P. Die letters verwijzen naar respectievelijk de hastati en de principes: de junior en senior eenheden in Romeinse legers. Op de voorzijde staat de naam van Gnaeus Nerius. Hij was als quastor urbanus (een gekozen publiek ambt) verantwoordelijk voor de legioenstandaarden en de schatkist in het aerarium.

Augustus schijnt hoogstpersoonlijk 170 miljoen sestertiën in het pensioenfonds te hebben gestort. Of hij dit in een keer deed of meerdere malen, is onbekend. Het was in elk geval een astronomisch bedrag. Maar het was niet genoeg. Daarom verzon Augustus een nieuwe oplossing: een erfbelasting van 5% ten behoeve van het pensioenfonds voor militairen. Dit werd al gauw een gehate regeling, die naast een hongersnood en brand leidden tot grote onrust in Rome. Andere bronnen van inkomsten voor het pensioenfonds waren donaties, belasting op publieke veilingen en waarschijnlijk oorlogsbuit. Tijdens Augustus’ regering lijkt het voldoende te zijn geweest. Maar bij zijn overlijden in het jaar 14 was de kas leeg. Toen werden legionairs aan het lijntje gehouden: zij moesten in dienst blijven tot er genoeg pensioengeld was. Dit leidde al gauw tot onrusten en zelfs muiterij. En dát moest nu juist met het pensioenfonds voorkomen worden.

Op de voorgrond de tempel van Saturnus. Deze is meerdere keren verwoest en weer opgebouwd. Tegenwoordig is het gebouw nog steeds te bewonderen op het Romeinse Forum.